İçindekiler
Katı Atık Nedir?
İnsanların sosyal, beşerî ve ekonomik faaliyetler sonucunda artık maddeler oluşturmaları, insanlık tarihi kadar eski dönemlere dayanmaktadır. Ancak o dönemlerde üretilen bu atıklar tabiattan elde edilen organik/bitkisel maddeler olduğu için çevreyi ve doğal kaynakları kirleten bir nitelik taşımamaktaydı. Nüfus artışı, kentleşme, sanayileşme kavramlarının dünya gündemine gelmesiyle, tabiattan elde edilen maddelerin, yeni materyallerin, kimyasal karışımların kullanıldığı yeni endüstriyel ürünler ve ambalajlar ortaya çıkmaya başlamıştır. Doğada ve toprakta çözünemeyen ve kirliliğe sebep olan bu atık maddeler toprak, su, hava kirliliği gibi çevre sorunlarına yol açmış ve dolayısıyla atık yönetimi kavramını giderek daha önemli hale getirmiştir.
Sanayileşmenin başladığı ve önemli gelişmeler gösterdiği dönemlerde, üretim biçimlerinin değişmesi ve ürünlerin çeşitlenmesi, aynı zamanda tüketim kültürünü de değiştirmiş, tüketime ve harcamaya dayalı bir toplum ortaya çıkarmıştır. Seri üretim ve ürün çeşitliliği, katı atıklarda çeşit ve miktar olarak bir artışa yol açmıştır. Evlerde, işyerlerinde ve diğer yaşam alanlarında ortaya çıkan atıklarla, ziraî, endüstriyel ve ekonomik faaliyetler sonucu oluşan atıkların farklı değerlendirilmesi, tehlikeli ve zararlı atıkların farklı ele alınması gerekmektedir. Bu bakımdan, katı atık kavramının ve türlerinin izah edilmesi yerinde olacaktır.
Beşerî ve ekonomik faaliyetler sonucunda işe yaramayan atık maddeler ortaya çıkmaktadır. Bu atıklar normalde katıdır ve atık sözcüğü, maddenin işe yaramadığını ve kullanılmak istenmediğini ifade etmektedir. Bununla birlikte, bu atık maddelerin birçoğu tekrar kullanılabilir ve uygun şekilde yönetilirse, endüstriyel üretim veya enerji üretimi için bir kaynak haline gelebilirler. Atık yönetimi, zamanımızın en önemli sorunlarından biri haline gelmiştir. Çünkü tüketime dayalı yaşam tarzı büyük miktarda atık oluşumuna sebep olmaktadır. Ve çoğu insan çevrenin ve halk sağlığının korunmasını savunmakla birlikte yaşam tarzlarından vazgeçmemektedir.
Katı atık kavramının tanımı ve açıklamasına geçmeden önce atık kavramını tanımlamak ve kavram hakkında bazı genel bilgiler vermek yerinde olacaktır. Öncelikle atık kavramının sözlük anlamı üretimden tüketime uzanan bütün aşamalarda ortaya çıkan ve kullanıcının artık işine yaramayan maddelerin tamamı olarak ifade edilmektedir. Ayrıca, çevreye zarar verme boyutu öne çıkarılarak başka bir tanım daha yapılmaktadır. Buna göre ev, işyeri, hastane, fabrika gibi yerlerde kullanılmış, artık işlenemeyen ve çevre için zararlı olan her türlü maddeye atık denilmektedir.
Atık Yönetimi Yönetmeliği’ne göre atık, “Üreticisi veya fiilen elinde bulunduran gerçek veya tüzel kişi tarafından çevreye atılan veya bırakılan ya da atılması zorunlu olan herhangi bir madde veya materyal” olarak tanımlanmaktadır.
Atık ile ilgili literatürde ve uluslararası organizasyonların çalışma raporlarında birtakım farklı tanımlamalar mevcuttur. Avrupa Parlamentosu ve Konseyi’nin “atık” hakkında düzenlediği, 5 Nisan 2006 tarihli yönergenin (direktifin) ilk maddesinde çok genel bir tanımlama yapılmıştır. Buna göre atık, sahibinin attığı veya atmaya niyetli olduğu veya atması gereken herhangi bir madde veya nesne anlamına gelir (European Parliament and Council, 2006a: Article 1). Genel ve basit bir tanımla, atık, kullanımdan geriye kalan ve artık durumuna gelmiş gereksiz bir üründür veya sahibinin atmak istediği ve sahibi için marjinal değeri bulunan veya değeri olmayan bir materyaldir (Christensen, 2011a: 3). Nesnel bir tanımla atık, sahibi tarafından terk edilmiş taşınabilir maddelerdir. Daha öznel bir ifade ile atık, halk sağlığının ve özellikle çevrenin korunması için gerekli olan, çöplerin düzenli bir şekilde bertaraf edilmesine ilişkin genel bir terim olarak da kullanılabilmektedir.
İnsanların yaptıkları üretimden tüketime bütün faaliyetlerin bir yan ürünü olan atık, fizikî olarak diğer ürünlerde bulunan maddeleri ihtiva etmektedir. Ancak atığın diğer ürünlerden farkı düşük değerde veya değersiz oluşudur. Atığı oluşturan maddelerin ayrıştırılması ve geri dönüştürülmesi mümkün olduğunda ise atığın değeri artmaktadır. Çünkü atığın değerini düşüren karışım derecesi ve bileşiminin bilinmemesidir.
Atıklar, bütün üretim ve tüketim aşamalarında ortaya çıkan, insanlar tarafından artık olarak görülen ve istenmeyen çıktılardır. Katı, sıvı ve gaz durumunda bulunabilirler. Radyoaktif artıklar da atık olarak değerlendirilmektedir.
Atıklar çeşitli bakış açılarıyla ve değişik ölçütlerle değerlendirilip tasnif edilebilmektedir. Fizikî durumlarına göre (katı, sıvı, gaz), orijinal kullanım alanlarına göre (ambalaj atıkları, gıda atıkları), içerdiği materyallere veya madde grubuna göre (cam, kâğıt, plâstik, metal ve benzeri), fizikî kompozisyonlarına göre (yanabilir, kompostlaştırılabilir, geri kazanılabilir v.b.), kaynağına göre (kentsel, ticarî, kurumsal, ziraî, tıbbî, endüstriyel v.b.), oluşturdukları risk ve güvenlik seviyelerine göre (tehlikeli, tehlikesiz, inert1 v.b.) sınıflandırılmaktadır.
Bu çalışmanın temel odak noktası olan katı atık kavramı ise sözlük anlamı olarak katı özellikli her çeşit atık maddeyi ifade etmektedir (Güney ve diğerleri, 2016: 213). Üretimden tüketime kadar olan bütün aşamalarda ortaya çıkan ve kullanıcının artık işine yaramayan katı özelliğe sahip maddelerin tamamına katı atık denilmektedir.
Çevre Kanunu’na göre ise katı atık, “Üreticisi tarafından atılmak istenen ve toplumun huzuru ile özellikle çevrenin korunması bakımından, düzenli bir şekilde bertaraf edilmesi gereken katı atık maddeleri” ifade etmektedir.
Katı atık, sahibi tarafından atılmak istenen, insan yaşamı, toplum sağlığı ve çevrenin korunması açısından düzenli bir şekilde ortadan kaldırılması (bertaraf edilmesi) gereken katı maddeler şeklinde tanımlanmaktadır. Geçmiş yıllarda “düzenli bertaraf” ifadesiyle atıkların yakılması ya da toprağa gömülmesi kastedilmiştir. Ancak son yıllarda, atıklar geri kazanılabilir, yeniden işlenebilir, dönüştürülebilir ve ayrıştırılabilir katı atık gibi başlıklar altında sınıflandırılmaya, endüstriyel ürünler olarak değerlendirilmeye başlanmıştır.
Katı Atıkların Zararları Nelerdir?
Katı atıklar; toprağa, herhangi bir su kaynağına, mevcut kanalizasyon sistemine, çöp toplama veya depo sahasına bırakıldığı zaman, birçok çevre problemine neden olmaktadır. Bu uygun olmayan katı atık uzaklaştırma yöntemlerinden her biri, zararlı kimyasalların çevreye yayılmasına neden olmakta ve bunun sonucunda, kirlenen toprak ve su, insan ve diğer canlıların yaşamını etkilemektedir.
Katı atıkların sürekli olarak kanalizasyona ve yağmur suyu kanallarına verilmesi, bu toplama sistemlerinin zamanla bozulması sonucunu doğurur. Bu atıkların kanalizasyon sularındaki varlığı, atıksu arıtma sistemlerinde biyolojik prosese zarar vermektedir.
Evlerde üretilen atıklar içerisinde bulunan zararlı atıklar, katı atık toplayıcıları ve temizlik işçilerine büyük zararlar verebilmektedir. Solunum, ağız ya da deri yoluyla vücuda giren zararlı kimyasallar, zehirli olduğu takdirde, gözlerde ve deride tahriş, nefes darlığı, baş dönmesi, bulantı, sinirlilik hali gibi önemli sağlık sorunlarına neden olmaktadır.
Genel olarak katı atıklar (çöpler), sıkıştırma tertibatına sahip kamyonlara toplanarak yerleştirilir. Bu kamyonlarda sıkıştırma sonucunda, parçalanmış kaplardan sızan maddelere ve zararlı kimyasallara, çöp toplayıcıları maruz kalabilmektedir. Katı atıklar, çöp işçilerinin solunum sistemlerine zarar verebilmekte, göz yanmalarına ve deride tahriş ile tahribata neden olabilmektedir.
Katı atıkların çevreye olan zararları, genel olarak aşağıdaki şekilde özetlenebilir.
- Sızıntı sularının yer altı sularına geçmesi,
- Sızıntı sularının yüzey sularına geçmesi,
- Depo gazlarının atmosfere geçmesi,
- Depo gazlarının yandan yeraltına geçmesi,
- Tozun rüzgarla atmosfere karışması,
- Zararlı maddelerin bitki ve gıda maddelerine geçmesi,
- Direkt temasta bulunma,
- Bulaşıcı hastalıkların yayılması,
- Hoş olmayan kokuların yayılması,
- Sinek, fare vb. haşerenin çoğalması.
Katı Atık Türleri Nelerdir?
Sanayide, üretim ve hizmet faaliyetleri sonucunda, evde kullandığımız ürünlerden / malzemelerden arta kalan kısaca hayatımızın her alanında kullandığımız / tükettiğimiz ürünlerin / maddelerin / malzemelerin sonucunda atıklar ortaya çıkıyor ve bu atıklar kaynaklarına göre kategorize ediliyor. Genel olarak katı atıklar kaynağına göre; evsel, endüstriyel, tıbbi, tehlikeli, tarımsal ve özel atık (radyoaktif, pil, akü gibi) olarak sınıflandırılıyor.
Katı atıkların sınıflandırılmasında, atık türlerinde olduğu kadar olmasa da, belli bir çeşitlilik söz konusudur. Katı atıklar genel olarak insan ve çevre sağlığına olumsuz etkileri öncelik alınarak tehlikeli (zararlı) ve tehlikesiz (zararsız) atıklar olmak üzere iki başlık altında incelenmektedir. Ancak bu çalışmada daha kapsamlı bir bakış açısı sunduğu için kaynağına göre yapılan sınıflandırma esas alınacaktır. 2002 tarihli bu çalışmada tıbbî atıklar ticarî ve kurumsal atıklar içinde, bertarafı özel bir dikkat gerektiren özel atıklar ise endüstriyel atıklar içinde değerlendirilmiştir. Bu çalışmada bu atık türlerini de ayrı bir başlık altında değerlendiren, 8 kategoriden oluşan bir sınıflandırma benimsenmiştir. Buna göre, katı atıklar kaynaklarına (oluştukları yere) göre sınıflandırıldığı zaman, şu başlıklar altında incelenebilmektedir.
Evsel
Kaynakladığı yer: Hane halkının yaşadığı müstakil evler; küçük, orta ve yüksek katlı apartmanlar.
Çeşitleri: Yiyecek atıkları, kâğıt, karton, plastik, deri, bahçe atıkları, odun, cam, teneke kutular, alüminyum, diğer metaller, kül, sokak süprüntüleri, özel atıklar, evsel zararlı atıklar.
Belediye hizmeti ile toplanıp taşınan, evlerde, toplama merkezlerinde veya evsel çöp depolama sahalarında ayrıştırılabilen, dönüştürülebilen, geri kazanılabilen, kompost yapılabilen veya yakılabilen tarım ve endüstri kökenli ürünlerin kullanılması sonucu oluşan atıklardır. Evsel nitelik taşıyan işyeri çöpleri, mutfak çöpleri, ambalaj atıkları buna dâhil edilmektedir. Evsel katı atıklar insanların yaşam alanı olarak kullandığı ev veya konutlarda oluşan atıklardır. Temelde hane halkından elde edilen atıklardır, ancak doğası veya bileşimleri gereği, mağazalardan, otellerden veya piknik alanlarından toplanan atıklar da evsel atıklar kapsamında değerlendirilmektedir. Ayrıca mevzuatta da benzer bir çerçeve söz konusudur. Evsel katı atıklar “Tehlikeli ve zararlı atık kapsamına girmeyen konut, sanayi, işyeri, piknik alanları gibi yerlerden gelen katı atıklar” şeklinde tanımlanmıştır.
Evsel atıklar içinde gıda artıkları önemli bir yer tutar ve organik yapıda olduklarından kolayca ayrışabilir niteliktedirler. Bu sebeple kısa sürede bozulup, koku oluşturmaktadırlar. Ayrıca, özellikle kış aylarında, evsel atıkların bünyesinde kül, cüruf gibi inert maddeler bolca bulunmaktadır. Evsel atıkların içeriğindeki çeşitlilik, atık toplama sisteminin planlaması ve yürütülmesini büyük oranda etkilemektedir.
Ticari ve Kurumsal
Kaynakladığı yer: Dükkânlar, lokantalar, marketler, iş merkezleri, oteller, moteller, servis istasyonları, oto tamirhaneleri. Okullar, hastaneler, cezaevleri, kamu binaları.
Çeşitleri: Kâğıt, karton, plastik, ahşap, yiyecek atıkları, cam, metal, özel atıklar, zararlı atıklar vs.
Ticarî işletmelerin, çeşitli kurum ve kuruluşların faaliyetleri sonucu ortaya çıkan atıklardır. Çoğunlukla evsel atıklar kadar organik madde içermezler. Okul, askerî yerleşim yeri, kamu binaları, firmalar, alışveriş merkezleri, liman, istasyon, havalimanı ve stadyum gibi ortak kullanım alanlarından elde edilen ve evsel atık niteliği taşıyan atıklar bu kapsamda ele alınabilmektedir.
İnşaat ve Hafriyat
Kaynakladığı yer: Yeni inşaat alanları, yol onarım ve bakım alanları, bina yıkımları, yıkık kaldırımlar.
Çeşitleri: Ahşap, çelik, beton, toz ve toprak.
Binaların ve diğer yapıların inşa edilmesi, tadilat ve yeniden yapımı aşamalarında ortaya çıkan artıklar ve molozlar bu sınıfa girmektedir. İnşaat malzemelerinden ve hafriyat çalışmalarından elde edilen topraktan oluşmaktadır. İnşaat ve hafriyat atıkları her sektör tipinde üretilebilmektedir.
Belediye Hizmetleri
Kaynakladığı yer: Cadde yıkama, çevre düzenleme, parklar ve plajlar, diğer dinlenme alanları.
Çeşitleri: Sokak süprüntüleri, çevre düzenleme ve kesilen ağaç dalları, parklardaki genel atıklar.
Park ve bahçe artıkları, pazar yeri, piknik yeri ve plajlar benzeri ortak kullanım alanlarında oluşan atıklar ile cadde ve sokak süpürme ve yıkama, çevre düzenleme gibi belediye hizmetleri sonucunda ortaya çıkan artık malzemeler bu sınıfa girmektedir.
Endüstriyel
Kaynakladığı yer: İmalat ve yapım, hafif ve ağır üretim, rafineriler, kimyasal tesisler, güç tesisleri, yıkım vs.
Çeşitleri: Endüstriyel proses atık sularındaki döküntü ve kırıntı maddeler, endüstriyel olamayan yiyecek, çöp, kül, yıkım ve inşa atıkları, özel atıklar ve zararlı atıklar.
Sınaî faaliyetler sırasında ve/veya sonucunda ortaya çıkan atıklardır. Bu faaliyetlerde kullanılmış malzemelerden arta kalan, parçalanmış halde işe yaramayan, bir işlemden geçmeden kullanılamayan veya tamamen kullanılmaz hale gelen (metal, plastik, cüruf, makine yağı, maden gibi) artık maddelerdir. Endüstriyel sektörlerde ürün tipine bağlı olarak farklı atıklar üretilebilmektedir. Örneğin, gıda sektöründe üretim yapan bir fabrika organik atıklar üretirken, pil üreten bir fabrika ise kimyasal içerikli hatta tehlikeli atıklar oluşturabilmektedir.
Tarımsal
Kaynakladığı yer: Araziye (tarlaya) ekilen ekinler, meyve bahçeleri, üzüm bağları, çiftlikler vs.
Çeşitleri: Bozulmuş yiyecek atıkları, zararlı atıklar.
Ziraî (bitkisel ve hayvansal) üretim faaliyetleri sonucu ortaya çıkan artıklardır. Bitki ve hayvan yetiştiriciliğinden oluşan bütün artıklar, hasat kalıntıları ve gübre haline gelen atıklar bu gruba girer. Tarımsal atık çok yüksek miktarlarda üretilir (oluşur) ama çoğunlukla tamamına yakını yerinde geri dönüşmektedir.
Tıbbi Atıklar
Sağlık kuruluşlarının faaliyetleri sonucunda ortaya çıkan tıbbî atıklar, yönetmeliğin ifadesiyle “enfeksiyon yapıcı atıklar (enfeksiyon yapıcı etkenleri taşıdığı bilinen veya taşıması muhtemel olan atıklar), patolojik atıklar (cerrahî girişim, otopsi, anatomi veya patoloji çalışması sonucu ortaya çıkan dokuları) ve kesici-delici atıkları (batma, delme, sıyrık ve yaralanmalara neden olabilecek “sert” atıkları)” kapsamaktadır.
Özel Atıklar
Bertaraf edilmesi özel bir yöntemle yapılan ve dikkat edilmesi gereken atıklardır. Radyoaktif atıklar, toplum ve çevre sağlığına zararlı endüstriyel atıklar, Evsel nitelikli atıklar arasındaki kimyasal maddeler (boya, temizlik ürünleri v.b.), piller, ampüller, elektronik atıklar, araba parçaları, lastikler, hurdalar, atık su tesislerinden çıkan çamurlar buna örnektir.