İçindekiler
Tıbbi Atık Nedir?
Tıbbi Atıklar; tıbbi tesislerde (hastaneler, sağlık ocakları…) araştırma birimlerinde ve laboratuvarlarda oluşan tüm atıkları içermektedir. Bunlara ilave olarak, ”küçük” veya “dağılmış” kaynaklar olarak görülen, örneğin evlerdeki tıbbi faaliyetler sonrasında oluşan atıkları da (diyaliz, insülin iğneleri, vb.) kapsamaktadır.
Tıbbi Atıkların Sınıflandırılması
Bulaşıcı Atıklar
Patojen içerdiğinden kuşku duyulan atıklar
Örn: Laboratuvar kültürleri, karantinalardan oluşan atıklar, bulaşıcı hastalık taşıyan kişilere temas etmiş olan peçeteler (temizlik bezleri), malzeme veya ekipmanlar, dışkı, ürün vb.
Patolojik atıklar
İnsan dokusu veya sıvısı
Örn: Kücut parçaları, kan ve diğer vücut sıvıları; ceninler
Kesiciler
Örn: iğneler, aşı setleri, bistüriler, bıçaklar, jiletler, kırık camlar
Ecza atıkları
Ecza içeren atıklar
Örn: Günü geçmiş ilaçlar, eczanelerde kirlenmiş eşyalar (şişeler)
Genotoksik atıklar
Genotoksik özellikli malzemeler içeren atıklar
Örn: Sitostatik ilaçlar içeren atıklar (sıkça kanser korumasında kullanılır); genotoksik kimyasallar
Kimyasal atıklar
Kimyasal malzeme içeren atıklar
Örn: Laboratuvar ayıraçları; film banyoları; vakti geçmiş veya kullanılmayan dezenfektanlar; çözücüler
Yüksek miktarda ağır metaller içeren atıklar
Piller; kırık termometreler; tansiyon ölçme aletleri; vb.
Basınçlı konteynerler
Gaz silindirleri; gaz kartuşları; aerosol kutuları
Radyoaktif atıklar
Radyoaktif malzeme içeren atıklar
Örnek: Radyoterapi veya laboratuvar araştırmalarından arta kalan (kullanılmamış) sıvılar; kirlenmiş cam eşyalar; ambalajlar veya emici kağıtlar; korunması (ambalajı) olmayan radyo aktif kaynaklar veya hastalardan alınan ve korumalı (ambalajlı) saklanan ürün/dışkı türü atıklar, benzeri diğer kaynaklar
Tıbbi atık bertaraf metodunun seçiminde aşağıdaki hususlar göz önünde bulundurulmalıdır.
- Dezenfeksiyon verimliliği,
- Sağlık ve çevresel hususlar,
- Hacimsel ve kütlesel azaltma, isçi sağlığı ve iş güvenliği hususları, sistemin isleme ve bertaraf etme kapasitesi için atık miktarları, isleme ve bertaraf etme için atık tipleri, altyapı sistemi gereksinimleri, yerel olarak mevcut isleme seçenekleri ve teknolojiler,
- Nihai bertaraf için seçenekler,
- Metodun çalışması için eğitim gereksinimleri,
- İşletme ve bakım ile ilgili hususlar; kullanım için mevcut saha /alan durumu,
atıkların işleneceği saha ve bertaraf tesisinin bulunduğu yerin konumu ve çevresi; yatırım ve işletme maliyetleri, - Düzenleyici (yasal ve yönetmeliklerden kaynaklanan) hususlar.
Bertaraf Yöntemleri Nelerdir?
Tıbbi hizmetlerde ortaya çıkan tehlikeli pek çok atığın fırınlarda yakılarak bertaraf edilmesi alışılmış bir metot olup halen oldukça yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. Ancak, son zamanlarda geliştirilmiş alternatif atık isleme metotları giderek daha popüler hale gelmiş bulunmaktadır.
Diğer tıbbi atık bertaraf metotları ise;
Islak termal işlem nedir?
Islak termal veya buhar ile dezenfeksiyon işlemi parçalanmış bulaşıcı atıkların yüksek-sıcaklık, yüksek basınçlı buhara tabi tutulma işlemidir ve otoklav sterilizasyon işlemine benzemektedir. Eğer sıcaklık ve temas süresi yeterli ise bu işlem pek çok çeşit mikroorganizmayı etkisiz hale getirir.
Sporlu bakteriler için minimum 1210C sıcaklık gerekir. Bu işlemle, mikroorganizmaların yaklaşık olarak % 99.99 kadarı etkisiz hale getirilir. Otoklavlama sterilizasyonunda ise bu değer % 99.9999 seviyesine ulaşmaktadır. Islak termal işlem atıkların islenmeden önce parçalanmasını gerektirir. Dezenfeksiyon verimliliğini artırmak için kesici ve delici türü atıkların öğütülmesi veya ezerek parçalanması önerilir. Bu işlem anatomik atıklar ve hayvan leşlerinin islenmesinde uygun değildir ve kimyasal veya ecza atıkları için de verimli olmaz.
Islak termal işlemin dezavantajları şunlardır:
- Parçalayıcı ekipmanlar mekanik bozukluklar ve hasarlara maruz kalmaktadır,
- Dezenfeksiyon verimliliği işletme şartlarına çok duyarlıdır.
Ancak oldukça düşük yatırım ve işletme masrafları ve düşük çevresel etkileri ıslak termal işlemin belirgin avantajlarıdır ve bu bertaraf yöntemi fırında yakmanın pratik olmadığı durumlarda dikkati nazara alınabilir. Tıbbi atıklar dezenfekte edildikten sonra (dezenfekte edilen atıklar artık evsel atık niteliğine dönüşmüş olacağından) evsel çöplerle birlikte toplanıp bertaraf edilebilir. Ancak bu atıklar (uygun ortam şartlarında kolaylıkla) yeniden enfekte olabilirler. Bu durumda dezenfeksiyon işlemi tekrarlanmalıdır. Bu (ikinci dezenfeksiyon) işlemden sonra, bu atıklar, yukarıda belirtildiği gibi, diğer evsel atıklarla birlikte düzenli depolama sahalarında bertaraf edilebilirler.
Otoklavlama nedir?
Otoklavlama verimli bir ıslak ısıl işlem ile dezenfeksiyon yapma işlemidir. Tipik olarak, otoklavlar hastanelerde yeniden kullanılan tıbbi ekipmanların sterilizasyonu için kullanılmaktadır. Bunlar az miktardaki atıkların islenmesine izin verirler ve bu yüzden de mikrobiyal kültürler veya kesiciler gibi çok bulaşıcı atıkların bertarafında sık olarak kullanılırlar.
Tüm genel amaçlı hastanelerin, hatta olanakları kısıtlı olan hastaneler de dahil olmak üzere, otoklavlama sistemleri ile donatılmaları önerilmektedir. Otoklav ile proses edilen atıkların avantaj ve dezavantajları bu bölümde incelenmiş olan diğer ıslak termal islemelerle aynı özellikleri gösterirler. Buhar ile yapılan otoklav işleminin fiziksel şartları tıbbi malzemelerin sterilizasyon işleminden farklıdır.
Temas için gerekli minimum süreler, uygulanan sıcaklık, atıkların nem miktarı ve buharın atıklara sızabilmesi (penetrasyonu) gibi faktörlere bağlıdır. Araştırmalar, düşük miktarlardaki atıklar için (yaklaşık olarak 5- 8 kg) bilinen tüm bitkisel kökenli mikroorganizmaların ve pek çok bakteri sporlarının etkin olarak aktivite dışı bırakılabilmeleri için 60 dakikalık bir süreye 121oC (minimum)’sıcaklık ile 1 bar (100 kPa) basınca gereksinim duyulacağı olduğunu göstermiştir. Bu koşullar, atıklara buharın tam olarak penetre etmesine olanak vermektedir.
Vidalı – besleme (Screw-feed) teknolojisi nedir?
Vidalı besleme (screw-feed) teknolojisi yakılmamış atığın küçük parçalara bölünerek daha sonra dönen bir ortamda (rotating auger) ısıtılması ile yapılan bir kuru termal dezenfeksiyon işlemidir.
Sürekli çalışan üniteler, ki bunlar sürekli çalışan vidalı besleme sistemleri olarak da adlandırılırlar, ticari olarak mevcut olup halen pek çok hastanede kullanılmaktadır. Bu teknolojide uygulanan işlemler aşağıda sıralanmıştır:
- Atıklar yaklaşık 25 mm çapında parçalara ayrılırlar.
- Atıklar şaft bölgesinde 110- 140oC sıcaklıktaki yağ dolaştırılarak ısıtılmış olan ortama girerler.
- Atıklar 20 dakika kadar bu ortamda döndürülürler ve sonra da kompaktlanırlar.
Bu işlemde atıklar hacim olarak % 80 ve ağırlık olarak da % 20-35 oranında azalmaktadır. Bu işlem bulaşıcı atık ve kesicilerin bertarafı için uygundur. Ancak söz konusu teknoloji patalojik, sitozehirli veya radyoaktif atıkların bertarafında kullanılamamaktadır. Sonuçta ortaya çıkan egzoz gazları bir filtreden geçirilerek temizlenir ve bertaraf işlemi sırasında oluşan su yoğuşturulur ve deşarjdan önce arıtılır.
Mikrodalga ile ışınlama teknolojisi nedir?
Pek çok mikroorganizma 2450 MHz frekanslı ve 12.24 cm dalga boylu mikrodalgalarla yok edilmektedir. Atıklar içindeki su mikrodalgalarla hızlı bir şekilde ısıtılmış olur ve bulaşıcı bileşenler ısı iletimi ile yok edilirler. Mikrodalgalarla çalışan bertaraf ünitelerinde, atıkları küçük parçalara bölen bir yükleme sistemi mevcuttur. Atıklar daha sonra nemlendirilir ve mikrodalga jeneratörleri ile donanımlı ışınlama odasına gönderilirler. Atıklar burada 20 dakika kadar ısınıma tabi tutulurlar. Işınlamadan sonra, atıklar bir konteynır içinde toplanır ve diğer evsel atıklarla birlikte belediye atık sistemine gönderilir.
Mikrodalga teknolojisi kullanılarak elde edilen dezenfeksiyonunun verimliliği, bakteriyolojik ve virolojik testlerle periyodik olarak kontrol edilmelidir. ABD’de, rutin olarak gerçekleştirilen bakteriyolojik testlerde canlı sporlarda azalmanın % 99.99 olduğunun kanıtlanması için Bacillus subtilis kullanılması önerilmiştir.
Mikrodalga teknolojisi pek çok ülkede oldukça yaygın olarak kullanılmaktadır ve gittikçe daha da popüler olmaktadır. Ancak, potansiyel işletme ve cihazların bakım sorunlarından oluşan yüksek maliyetler nedeni ile bu teknolojinin henüz gelişmekte olan ülkelerdeki kullanımı fazlaca önerilmemektedir. Daha farklı dalga boyları veya elektron ısınları kullanılan benzer teknolojiler de geliştirilmiş bulunmaktadır.
Mikrodalga ışınlama ekipmanları, besleme sistemleri, parçalayıcılar, buhar nemlendirme tankları, ışınlama odası ve mikrodalga jeneratörleri ile atık kompaktörlerinden oluşan ve 250 kg/saat (3000 ton/yıl) kapasiteli bir sistemin yatırım maliyeti yaklaşık 0.5 milyon ABD Dolar seviyesini bulmaktadır. Son zamanlarda tıbbi atıkların oluştukları yerde bertarafı için daha kompakt sistemler de geliştirilmiştir. Bunlar oldukça düşük kapasiteli sistemler olup maliyetleri oldukça uygundur.
Depolama yöntemi ile bertaraf etme nedir?
Eğer belediye veya tıbbi otoritelerin, tıbbi atıkları depolamadan önce işleyebilmeleri için gerekli alt yapıları yok ise, bu durumlarda tıbbi atıkların depolama sahalarında gömülerek bertaraf edilmeleri kabul edilebilir bir yöntem olarak karşımıza çıkmaktadır.
Tıbbi atıkların hastanelerde veya başka bir yerde toplanmasına müsaade etmek bunların bulaşıcı hastalıkları taşıması açısından belediye depolama sahalarında, (bu sahalar yüksek gelirli ülkelerdeki standartlarda yapılmış olmasalar da) depolanarak bertaraf edilmelerinden çok daha yüksek bir risk taşır.
Tehlikeli tıbbi atıkların depolanarak bertaraf edilmelerine karşı temel itirazlar, (özellikle işleme tabi tutulmamış tıbbi atıklar için) kültürel veya dini nedenlerden dolayı olabildiği gibi bunların havaya ve suya patojen yaymasından dolayı da olabilir. Bu itirazlar ayrıca çöplüklerde çalışan hurdacılar veya buralarda başıboş olarak dolaşan hayvanların patojenleri yayma tehlikesinden dolayı da yapılabilmektedir.